De noodverlichting staat bij de overheid al een poosje aan

In De Tijd van 7 januari 2022 lezen we dat de overheid haar noodplannen klaar heeft om de omikrongolf te doorstaan. Het gaat over wat we noemen ‘business continuity’-plannen. Een minimale dienstverlening die moet blijven bestaan, zelfs bij grote uitval van personeel door bijvoorbeeld ziekte. Dat deze plannen redelijk vlot naar boven komen, is omdat overheden eigenlijk al meer dan 10 jaar met dit soort denkoefeningen bezig zijn. Niet omwille van een pandemie, maar omwille van besparingen. We vergeten immers dat voor de pandemie de overheid enorm uitgedaagd werd om meer te doen met minder. En daar zien we nu de voordelen, maar ook de nadelen van.

Wat vooraf ging…

Zowel bij de federale als de Vlaamse overheden zijn er al heel wat oefeningen gebeurd om na te denken over hoe het ganse systeem beter en efficiënter georganiseerd kan worden. Dit ging telkens gepaard met heel wat getouwtrek op topambtelijk niveau. Een grote onbekende in de vraagstukken was telkens: wat is nu eigenlijk de kerntaak van de overheid? Die vraag werd nooit écht beantwoord. Dat komt grotendeels omdat we in België geen duidelijke visie hebben hierop. Het politieke landschap is zodanig versnipperd, dat het voeren van het zogenaamde kerntakendebat automatisch leidt naar een soort ‘Game of Thrones’.

Dus werd die hete aardappel naar de overheden zelf toe geschoven. Zoek maar uit wat belangrijk is en toon aan waar je kunt besparen. Het resultaat was een gigantische lijst van overheidsprocessen met daarbij een inventaris van wat overheden zelf nog konden doen, wat afgeschaft moest worden en wat er uitbesteed moest worden. Parallel was er ook een soort onderhandelingsproces gaande. Dat proces was vaak onzichtbaar. Het ging over welke entiteiten ingekanteld moesten worden of zelfs afgeschaft. Het hoeft geen betoog dat dit geen gezellig proces was en er soms gemene streken werden uitgehaald om toch maar een slag thuis te halen.

Structurele onderbezetting

Deze oefening had ook een impact op de personeelsplanning. Een grote kost bij overheden blijft nog steeds de loonkost van de ambtenaren. Er kwamen uitdoofscenario’s waarbij gepensioneerden niet meer vervangen werden en ook de vaste benoemingen werden minder toegepast. En zo ontstond stilaan een slankere overheid, dat tegelijk kampte met een structurele onderbezetting.

Overheden staan in de top 10 van meest stresserende jobs. We zien veel burn-outs en andere psycho-sociale aandoeningen bij medewerkers. Dat heeft niet alleen met die besparingen te maken, maar vooral met de onderwaardering van de jobs en de mensen die het dagdagelijks doen. Het zijn onzichtbare mensen. Mensen die best wel wat inzicht hebben over hoe de systemen minder bureaucratisch en vlotter kunnen verlopen, maar niet bij machte zijn het te veranderen. De vraag is ook of het volledig veranderbaar is.

Vaak is het woord ‘reset’ en ‘redesign’ naar boven gekomen tijdens die oefeningen om het allemaal beter te doen. De droom om eens van een wit canvas te mogen herbeginnen en al die shit die in het verleden is ontstaan, gewoon van tafel te vegen. Helaas, …

Het zwart gat

Die droom om na de crisis een nieuwe start in te zetten, mogen we niet uit het oog verliezen. Een raar fenomeen bij crisissen en het aanzetten van de noodverlichting is, eens de wolken zijn opgeklaard er toch veel mensen in een soort zwart gat vallen. Dat is omdat er een gehechtheid en zelfs een romantisering kan ontstaan tijdens het doormaken van een crisis. Denk bijvoorbeeld aan het Stockholm-syndroom, waarbij slachtoffers van een misdrijf sympathie krijgen voor de dader. Je gaat systemen en herinneringen uit die crisis op de één of andere manier vasthouden omdat je denkt dat het je gered heeft. Daar tegenover staat een andere mogelijke reactie: een afkeer van alles wat er tijdens de crisis is gebeurd of…terugvallen op oude gewoontes en patronen omdat dit een vertrouwd en veilig gevoel geeft (de zogenaamde comfort zone).

Een klein voorbeeld hiervan is de lockdown-heimwee. Het verlangen om terug veilig en rustig in je kot te gaan zitten. We moeten er dus over waken dat we de noodverlichting niet vergeten uitdoen en klaar staan met een nieuw perspectief.

Wicked problems

Toen we ons eerste boek schreven, Tot uw dienst -waarom de nieuwe ambtenaar klantvriendelijk is, kwamen we terecht in verschillende denktanks. Organisaties die nadenken over hoe bijvoorbeeld de overheid zou moeten functioneren, in de ideale wereld. We ontdekten de OESO met haar OPSI, dat vooral inzet op innovatie en co-creatie voor de publieke zaak. We ontdekten ook loges met academici, journalisten, politiek,…

Het probleem met dit soort organisaties is, dat het meestal gevoelig is voor complottheorieën en eigenlijk nogal log en traag werkt. Net zoals het World Economic Forum nu aan de hand heeft met haar ‘Great Reset’. De perceptie ontstaat dat enkel de elite hierover kan nadenken en de deuren gesloten zijn. En tot op een bepaalde hoogte klopt dat wel. Er is en blijft iets ‘onbereikbaar’ in dit verhaal. Tegelijk zitten we in een digitaal tijdperk waar iedereen via sociale media zijn of haar visie kan meegeven.

Er zijn ondertussen instrumenten ontwikkeld om te evolueren naar een nieuw soort forum, zelfs democratie waarbij meer kennis en inzichten de kans krijgen om te rijpen. Maar we slagen er als mens moeilijk in om hieruit te leren en dat toe te passen. Wat leren we nu uit al die kennis en ervaringen en hoe kunnen we dat ten goede inzetten voor de toekomst? De informatie is ook zo omvangrijk en complex geworden, dat er niet één panklaar antwoord is op elke vraag. In het Engels heet dat zo mooi ‘wicked problems’.

Wat willen we nu eigenlijk?

Wat willen we eigenlijk na deze crisis? Misschien moeten we die vraag collectief durven stellen. Tijdens de eerste golf waren er veel steunbetuigingen voor de zorg. Mensen hingen vlaggen uit hun raam, er werd geklapt. Op VTM zag je op het einde van het journaal luchtbeelden van mensen die met krijt mooie tekeningen op de vloer maakten of een dans deden.

Misschien moeten we nu iets anders doen. Een coole moon shot maken bijvoorbeeld met jouw droom over hoe jij de wereld 10x beter zou zien. Niet gewoon terug naar 2019, want toen was er ook gezaag. En dan komt het lastigste: wat ga jij doen om dit te realiseren?

We kennen nu de ‘verzorgingsstaat’, een staat die probeert slachtoffers uit de crisis boven water te houden. Met vers gedrukt geld of een dienst. Helpen is fijn en geeft een warm deken als je het nodig hebt. Maar teveel helpen maakt je afhankelijk en zelfs ‘aangeleerd hulpeloos’. Laten we uitkijken naar het leven na de noodverlichting.